Lexique Provençal

Dans cette rubrique, des poèmes sont offerts à la lecture des internautes.

TRÒCES CAUSITS

Tròces causits, publicats jos la direccion de Pau FABRE
Vici-President de l'Institut d'Estudis Occitans
LAS CASTANHADAS
MONTPELLIÈR
LA FARA-ALÈS

1. VIDA

La famiha de la Fara-Alès davalava d'un vièlh ostal de la noblessa nauta del Lengadòc (la meteissa que
la del poëta elegiac La Fara que, al sègle XVII, foguèt l'amic de Chaulieu e de Dòna de La Sablière), e
éra establida en païs raiòu, dins la region que compren los pendisses meridionals de las Cevenas, de
Vesèra fins a Alès. Es prèp de la capitala cevenòla que nasquèt Gustau-Cristòu-Valentin, marqués de
La Fara-Alès, que veguèt lo jorn al castèl de Lacòsta, comuna de Sant-Martin-de-Valgagas.Aquò èra lo
16 de novembre de 1791,dins lo tems doncas que se fasiá la Revolucion Francesa.
Joine, La Fara-Alès qu'èra un gentilòme, reçaup una bona educacion, una instruccion classica e segura;
pensa de faire sa carrièra dins las armas: a setze ans, en 1807, dintra a l'Escòla de Sant-Cèri. Per
malastre, la malautià lo pren e li cal renonciar pel moment a sas ambicions militàrias e tornar dins sa
familha.
Aprenlo drech a l'universitat de Tolosa, descurbris las letras e fai sos premièrs ensags poëtics.
Un còp sus pè, La Fara-Alès tòrna a son ambicion premièra: a vint-e-tres ans, en 1814, dintra a la
compania de Noalhas, als garda-còs. Per los Cent Jorns, seguis dins son despatriament lo rei Loïs
XVIII que fugis davant Napoleon
que ven de l'Isla d'Elba; sa fidelitat li bal d'èsser nomenat luòc-tenent dins l'infantaria, quora tòrna lo rei
en França, un còp l'emperaire batut. Mas l'activitat militara seuna dins la Legion des Gard ont es
afectat, serà pas longa: La Fara abandona la carrièra en 1818.
L'an que seguis, en 1819, La Fara-Alès qu'a vint-e-sèt ans,pren per femna Julia-Francesa d'Arlatan e se
retira dins son ostal, sus sas tèrras.Alara mena la vida sens istòria d'un gentilòme campanhòl;
proprietari terrenal, se maina de dirigir los trabalhs de son esplecha agricòla, e consacra sos lesers a las
letras e a la poësia, e tanben a la direccion dels afars de Sant-Martin-de- Valgalgas ont es cònse.
Collaboraire de l'Echo d'alais, publica articles e poëmas un pauc sus tot, en francés e en occitan.
A cinquanta ans, una afeccion al ferge l'empòrta dins la nuòch des 28 al 29 de genièr de 1846. sos
poëmeas acampats en 1844 jol titol de Las Castanhadas foguèron publicats en 1851, amb aquel titol.
En 1889, la vila d'Alès marcava sa reconoissença al poëta raiòl e al precursor de la Renaissença
occitana del sègle XIX en arborar un buste en son onor.

2. SITUACION

La Fara-Alès es d'aqueles escriveires de la premièra mitat del sègle XIX que presentan doas caras: la
d'eiretièrs del sègle XVIII e la de precursors de la Renaissença d'òc que devian prene dins sas mans, en
1854,Mistrau, Romanilha, Aubanèu e sos amics. Mentre que lo Bearn eireta de la pastorala e de las
cançons del cavaliè Desporrins, La Fara-Alès, qu'es tanben tributari d'un cèrt romantisme, representa
coma Ranchèr, la vena burlesca e populara del sègle XVIII qu'enlusiguèt dins sin temps un escriveire
coma l'abat Fabre. Pasmens, lo poëta cevenòl nos sembla uòi important perqué dintra dins un
moviment de descobèrta d'Occitania, descobèrta que se fai per la presa de consciéncia d'un eiretatge, lo
d'una cultura e d'una lenga que sa valor es dins una prigonda autenticitat.
Aprèp Fabre d'Olivet, dins lo meteis temps que Ranchèr, La Fara-Alès, d'efièch, tòrna trobar las
originas de l'òc, sa lenga, la que Rebol li ditz de far reviurar, e pren consciéncia del ligam, mascat de
temps per l'istòria a que pasmens existis, entre la lenga dels poëtas occitan de l'edat mejana e la dels
cevenòls, sos contemperanèus (e ailàs! li cal mesurar l'importància del malastre: — que reste-t-il à la
langue des troubadours? ), entre la lenga de las òbras classicas del sègle XII e la de I. Morèl, A.
Tandon, Diolofèt, Loïs Aubanèu, etc.
Se la revelacion tirada de l'istòria permet a La Fara-Alès de dire la dignitat de la lenga e de la cultura
d'òc, sa conoissença de l'occitan coma escriveire e coma ustatgièr la mena a vantar las qualitats de sa
lenga; en fàcia del franchimand livré de bonne heure au scapel généralisateur du grammairien, arbora
l'expression d'òc viva e divèrsa: ne ditz la riquèsa del vocabulari, las possibilitats sens nombre per ço
que pertòca a la sintaxi e a la poësia.
Segur de la beutat de l'òc e de son passat de glòria, La Fara-Alès pòt pas que regretar lo destin
malastruc que foguèt sieu, vencut pel francés, cette langue proclamée nationale par la volonté du plus
fort. E s'emplèga a luchar per que visca ço que fai l'arma d'una terra e de sos òmes:
la lenga; critica, nos ditz que lo Dictionari de l'abat de Sauvages, pasmens plan documentat, es pas
l'òbra que caliá, la normativa que l'occitan n'a tan de besonh; escriveire, pintre de la vida populara, fai
esfòrç per servar a l'expression occitana devia morir violenta, sens aue sa lenga tombe dins l'ilotisme
du jargon.

3. OBRA POETICA

De lònga La Fara-Alès se presenta al legeire coma l'eiretièr de l'abat Fabre:
Mon modèla, * anfin, mon maïstre,
Lo grand chantre de Monsur Sistre.
E, d'efièch, i a de semblanças entre son òbra e la de l'autor de Joan-l'an-pres: meteis gost per los tèmas
populars, meteis escampament de gaietat franca. La Fara-Alès, pasmens, es pas l'abat Fabre; son
burlesc ten pas la meteissas dimensions; es pas tan larg e, fin finala, pas tan amar, doncas pas tan
prigond. Es que lo Poëta cevenòl ten del sègle XVIII
La retenguda que i desvertolhèt una tradicion erudita agradosa e risolenta qu'òm tròba en ço d'autres:
Loïs Aubanèu e Jaume Azaïs, per exemple. Aital, la cara de La Fara-Alès es facha,per una brava part,
d'aquelas doas composantas que se completan e se corregisson per trapar un compés plan bonic: una
saba populara veraia e gaia, un gost per un saber cortés e aimable.
E per acabar aquela cara: una disposicion intima per l'emocion mesurada, la sensibilitat e, tanben, la
liura fantasiá de l'imaginacion.
Dins lo conte popular, La Fara-Alès es dins son agre: las estròfas leugièras del Gripet, los long
moviments de la Bauma de las Fadas mòstran un talent sople e segur. Charraire - doblament: coma
contaire e coma jornalista -lo poëta se plai de passejat ongament son legeire perlo manar al fach en se
desencusar de son biais de faire; mèstre de sos efièchs, entavèla los torns del Gripet, arpataja dins lo
castèl d'Almuèi, visita plan-planet las baumas de las fadas, règla puòio en un vèrs son còmpte al baton
dels Plantièrs, e s'arrèsta quand aquò li agrada: — Lo gal cantèt, iéu me'n anère.
Aqueste talent de contaire se mòstra encara dins la pintura de la vida cevènola: La Fiéra de La Sent-
Bortomiéu, polida seguida de tablèus vius e pintorescs, e dins lo racònte de fachs personals: L'abit de
sagati, istòria agradosa que manlèva son ritme a la parodia eroica. E Tanben dins los poëmas
descriptius coma Alès e Ròcha e Planthòu. pertot, de tot biais, lo rire es aqui, e subretot la formula que
saup rendre un gèst, una cara, un luòc: vaqui Planhòu que tossis / de tot lo pomon que li rèsta, e vaqui
lo còche que pren lo tròt: — chaca ressaut / ensaca chacun a sa plaça. Qué que siaga, La Fara-Alès se
daissa jamai anar fins a la vulgaritat: esclafit o risolent, lo rire de las Castanhadas demòra totjorn dins
los limits d'un compés mesurat.
Dins lo conte coma dins la description, lo poëta es pintre; amoros d'Alès e de las Cevenas, pintra los
paistges qu'aima: sa vila dins Alès e de las Cevenas, pintra los paisatges qu'aima: sa vila dins Alès,
Nimes dins Ròcha e Planhòu, Gardon dins la Bauma de las Fadas, e manca pas jamai de cantar lo païs
raiòl e la Gardinenca. Pintura de còps traspausada ( personificacion de Gardon dins la Bauma de las
Fadas ), mas totjorn leugièra e esmouguda.
Pintre de la realitat, La Fara aima tanben de daissar córrer son imaginacion que se complai tan plan
dins l'evocacion facha de gràcia ( lo gripet ) que dins lo fantastic sorn de la Romèca, poëma ont l'autor
a saupegut mostrar l'òrre, segon la tradicion d'un romantisme tenebrós.
Enfin, La Fara-Alès sap enaucar li ton quora pintra amb emocion la cara bèla deVincens-de Pau o
quora medita sus la mòrt a perpaus del Sènher de Bèuclar ( la Festa dels Mòrts).
Dins las estròfas plenas tot a l'encòp de serenitat e de malanconiá d'aqueste darrièr poëma, La Fara se
mòstra personal e d'una sensibilitat originala e prigonda.
Es dire pro, per aqui, la varietat de las Castanhadas; l'òbra, de segur, es pas egala mas se pòt pas dire
que manca ni d'interès ni d'agradança.

4. LA LENGA

La lenga de La Fara-Alès es lo cevenòl, es a dire lo dialèct mai oriental del lengadocian. Donam aici
sos caractères essencials. Se cal remembrar doncas las principalas variantas linguïsticas d'aquel parlar:
lo v initial se manten: véser = ( vézé )
las consonantas finalas tòmban: estelat = ( éstélat );
lo grop ly (lh) es reduit à y: filha = ( fiyol ), lièch = ( yè )
lo l final se vocaliza: bèl ven bèu = (bèou);
la finala -iá se pronóncia (yè): vesiá = (vèzyè);
lo digraf ch se pronóncia (tch): mècha = (mètcho);
j, tj, g ( + e, i ), tg ( + e, i ) se pronóncian (dj);
dels, contraccion de de + los se pronóncia (das);
dins ei, e se dubris sovent en è.
La Fara-Alès emplèga quauquas fòrmas dialectalas cevenòlas qu'avèm daissadas dins lo tèxt: sans per
sens, ce per çò, lus per lor e lors, mès per mas, embé per amb. Sent per sant es pas necessàriament un
gallicisme e se pòt explicar per la generalizacion de la fòrma en pesicion pretonica.
Omb s'acòrda per pensar que La Fara-Alès se maina d'escriure un occitan blos. Aquò's verai. Los
gallicismes pasmens mancan pas dins las Castanhadas: es que son pas tan lo fach de l'escriveire que lo
de la lenga qu'emplèga. Mas i a, en fin de còmpte, un nombre de gallicismes mens important qu'òm o
creiriá, e òm vei lèu que cadun se tròba sovent en mai d'un exemplar perqué apartenon als espleches
grammaticals de la lenga: chaca, tèl, jusqu'a... per cada, tal, fins a... Om vei tanben que pertòcan
subretot al vocabulari mai corrent: ama per arma, paja per pagina, etc.; e que se presentan per tièras: -
oèra per-òria (istoèra per istòria, gloèra per glòria, etc.). Om vei enfin que fòrçà se corregissonn d'eles
meteisses: portanèl ven prene la plaça de guichet, trebolar de tramblar, enòdi d'anuiat, etc.

LAS CASTANHADAS
Alès

Las Castanhadas començan par aqueste poëma fach a la glòria d'Alès, poëma que son inspiration es
fòrça cimuna (se quauque alesian vièlh se derevelhava...) e que i mancan pas las platitudas - las dels
dos premièrs vèrs demèst d'autras. Avèm aqui pasmens un testimòni sus la vila que lo poëta conoguèt,
la del sègle passat...
Alès, qu'aime coma una mèra!
Alès, mon Alès tan polit!
Me faudriá lo violon d'Omèra,
O lo pifre de Godolin,
Per remontar, coma merites,
Ton * istoèra e tos amerites,
Dau darrièr, * jusqu'au premièr bot;
Quand, coma un polet dins sa còca,
Acomençaves a la Ròca
E finissiás a Ferebò.
Que siás polit! quand, lo dimenge,
Ta barba es fresca e ton pèu lis,
E qu'as escrafat, de ta penche,
Lo setmanièr rabaladis!
Qu'es crocarèla ta griseta,
Quand lo printemps, vèrs la Gleiseta,
Fai lusir son pè de satin;
E l'ivèrn, sota son grand chala,
Au bosquet de la Marechala,
Ven sorelhar son frònt mutin!
Se quauqu'un de la vièlha raça
Que sota Enric-Quatre a partit,
Dau cementèri de la Plaça,
Se derevelhava un matin,
Saupriá pas trobar sa carrièra,
E, plegat dins sa serpilhièira,
Rodariá coma un pòrc malaut,
Sans reconóisse' una murelha,
Sans podre veire une sarralha
Que se drobiga embé sa clau.
Cercariá ton ala esquichada
Mai que la lama d'un cotèl,
Que veniá, coma una clochada,
S'amatar sota ton castèl;
E la veiriá grassa, * arrondida,
* Libra e gaia, coma una trida,
Sans * guichet, sans mur, sans mur, sans portau,
Espandir sa centura blanca,
De Clavièira, au Sèrre-de-Blanca,
E de Conilhièira, a Montau.
L'uèlh blanc, sans ussa e sans paupèrla,
D'aquel paure tròmpa-la-mórt,
Trelusiriá coma una pèrla,
En e guinhant de vèrs lo nòrd:
En veire una vila de flama;
En entendre li fuòc que brama
Coma la * voètz de Lucifèr,
E lo bolh d'una pairolada
Que sembla còire una peirada
Per los prisonièrs de l'*anfèrn.
Coma badariá la dragèia,
Puèi, quand veiriá l'êngolavent,
D'un drapèu de fum, sa livrèia,
Morgar las lègas e lo vent!
Sus son doble riban de fèrre,
Faire volar montanha e sèrre,
Coma una palha, * jusqu'au pòrt;
E, dau Ròse a Senta-Cecila,
Emportar lo *puple per mila,
Coma lo folet de la mòrt!
Ce que fariá levar lo morre,
Surtot, au paure * revenant,
Seriá de veire Solèr córrer,
Un trible jornal a la man.
— Ah! cridariá la Vièlha-França,
Quand dins lo temps de mon enfança,
Fauta d'autre papièr-novèla,
Ne saupeguèm pas la novèla
Que l'an d'après, dins Larivey.
Que l'* ancièn rèste dins sa tomba!
* Pètz e respèch per nòstes vièlhs!
Que lus * ama, blanca palomba,
Se miralhant dins nòstes fuèlhs,
Vènga nos siblat las sornetas
E las patoèsas cançonetas
Que fasián rire nòstes se sòuda:
Nòste Alès a Pro bèla fauda
Per conscrits e per veterans.

LO GRIPET

Aici sèm en plena velhada cevenòla: de pintrar los torns bons e marrits del Gripet que viròla dis en
fantastic tot a l'encòp ruste e agradiu, aqu: La Fara-Alès es dins son agre.Malicia del poëta, vam del
vèrs, causida de l'estròfa, tot contribuis per far d'aqueste poëma, conta e dança dins lo meteis temps,
una obreta plan capitada.
Nascut dins las Cevenas,
Pas pus bèl qu'un tapet,
N'a pas res, dins sas venas,
De las demnedas menas;
Son nom es lo Gripet.
Trèva la manhaguièira
La cleda, l'establon,
Lo palhièr, la fenièira
E sus la cheminièira
Se met d'escambarlons.
Cerquetz pas sa pesada
Au castèl dels * monsurs,
Ni mai dins la masada
Blanca e bièn alisada
Dels paisans tròp cossuts;
Mès dins la capitèla,
Cobrida d'un lausàs,
Que, fauta de candèla,
Se fai lum d'una estèla
Presa dins lo brasàs.
Dins aquela cassina,
Entre l'ase e lo bouòu,
Au mièg de la porcina,
Trobaretz la jacina
Dau farfadet raiòu.
N'aguetz pas paur, mametas,
N'aguetz pas paur, jovent:
Car aima las sornetas;
Car sèrc las amoretas
E las rescònd sovent.
La nuech, fai grand * tapatge
Coma l'enfant gastat
Qu' * anuiat d'èstre sage,
Comença son ramatge
Quand lo fuò's acatat.
Quauqu fes, dedins l'ola,
A chival sus un fust,
Vèn rabalar la grola
De la grand que gingola
E ditz son in manus.
Quauqua fes, sus la plaça,
Se rotla en escauton,
Joaneta lo ramassa
E dins sa pòcha plaça
Lo malin diablaton.
Mès puèin ala velhada,
Se vòl, per son debàs,
Ne prene una agulhada,
Dins sa pòcha molhada
Tròba un escupanhàs.
Se jamai sus la dralha
Atrobatz un cabrit,
Que biala, que badalha
Dau mau que lo trabalha
E que se'n vai morir,
Viratz vòste uèlh de caire;
Car se sètz pro tubau
Per cargar lo bialaire,
Lèu lo poiretz pas gaire
Carrejar sans capçau.
Totjorn vòsta trobalha
De pes aumentarà:
E la senserigalha,
Pus lèsta qu'una palha,
Coma un buòu pesarà.
Puèi, quand faretz flaqueta,
S'* annuiats l'escampatz,
Coma una nivoleta,
Prendrà la descampeta
Emb' un bèl cascalàs.
LA BASALIC
Balhan aici pas que lo premièr movement d'aqueste poëma dedicat a Joan Rebol, poëta qu'encoratgèt
La Fara-Alès a emplegar lo cevenòl. Om serà sensible a las composantas que fòrman la consciéncia
linguïstica del contaire de las Castanhadas: conoissença de las originas, besonh d'una lenga pura,
remembre esmougut del parlar mairal, crenhença d'un abastardiment a l'encòp linguïstic e cultural...
Una consciéncia occitana es en aquet moment en gestacion: lo terren serà lèu lèst per una renaissença.

A JEAN REBOUL

M'as dich: — Fai reviurar ta lenga * maternèla
Que s'escrafa e s'apoiridis;
Seucla, desbrossa-la de la mossa novèla
De son franchimand mescladis.
Dessota aquel rovilh, la pensada s'endeca
E lo poëtica caliu,
Abessit dau cendràs que l'amata e lo seca,
Mòrt sans baiuèrna e sans esliuc.
Quand nòstes vièihs, dau son de lus * amas ferradas
Fasián sortir de fièrs perpaus;
Signavan de lus sang un serament sauvatge,
Serament d'amor e de mòrt,
Anavan pas de vèrs Paris, lo grand vilatge,
Manlevar son parlar retòrt.
T'escotave: e ta * voètz, coma una bona fada
Que, de sa ginguèla daurada,
En diamant, * chanja lo calhau,
De mos ressovenirs venguèt, dins ma cervèla,
Derevelhar la cantarèla.
* Tèla, quand sin bendèu noviau
Repareis a son uèlh, la veuseta aborida
Entend una * voètz que li crida
Son premièr revelhièr d'amor:
* Tèl, quand m'as fach drindar lo cascavèl qu'aimave
E qu'als premièrs pas qu'ensajave
Serviguèt longtemps de tambor,
Dels concèrts oublidata l'acòrd se derevelha;
Lo passat sibla a mon aurelha
D'aqueles èrs que fan * raivar;
D'aqueles èrs dau * cièl qu'en pantaisant l'òm tròva,
E que Fabre de Cèla-Nòva
Sol, sans dormir, poguèt trovar.
La lenga qu'es tota musica
Per quau sent la fam de rimar,
Es la qu'òm barbotis, enfant a la bracièira,
Es aquela que, la premièira,
Nos apren a dire: Mamà!
La Fièra de Sent-Bortomieu
La fièra de Sent-Bortomieu a quicòm de la revista a grand espetacle ont òmb desrotla los uns aprèp los
autres de tablèus afogats, colorats, vius, pintorescs, agradius; la composicion es simpla: cronologic,
l'encadenament se fai per substitucion d'un image a un autre, sens cap de transicion estudiada. E aquò
balha l'espetacle d'una jornada exepcionala qu'òm viu del matin fins al vèspre... L'obertura es bruch
d'aucèls e d'orquèstra, lo ridèu se lèva, la lum se fai; lo movement puòi nais, l'ondada se fòrma,
davala....; enfin, se retiran las aigas emportant los darrièrs subrevivents del jorn. D'un jorn plan verai:
par l'enrasigament de las accions dins los noms de luòc e las legendas que valentament pòrtan sos
estatjants, per l'evocacion de las costumas e dels trabalhs de l'endrech, per lo còp de craion precis pes
dessenhar lo biais dels personatges e las situacions, la Fara-Alès se Mòstra un bon pintre popular.
Lo lendeman, ta lèu que, de vèrs Navacèla,
Dau grand ridèu dau jorn an tirat la ficèla;
Tan lèu que l'Ermitage e lo suc de Bresis
Rossejan coma l'or, e que podètz ausir
Lo sansavin piutar dels ròcs de Fenodelha,
La Fièra, tot d'un còp, fai bronzinar l'aurelha,
Dels pifre, dels tambors, dels cornets, de l'autbòi,
E lo * cièl ressontis dau Riu a Chaudabòi.
De vèrs Presicador, coma una gardonada,
Davalan los Raiòus, raça mau penchinada,
En vèsta caçarèla, en guètas de Cadis,
De Sent-Pau, dels Apens, * jusca dau Pendedis.
Banastas, palharons, campanètges, bertolas,
Tota mena d'enginhs que se fan de bridolas,
Son lo fòure que pòrta un * puble praticós,
De sos lesers de nèu passa-temps engincós.
Lo Pònt-Vièlh vèi crebar tota la Rossonenca
E los Sent-Florentins, los ciclòpas novèls,
Que nos van aclatar d'un sèrre de clavèls;
Sent-Martin, Sent-Julián, familha dançarèla,
Que vèno pas que per sautar la barandèla.
Pòrta, embé lo Pradèl, lo Mas-Dieu, Mercoiròu,
Que davalan pas res e remonta'un pelhòu.
Un issam de Gonèls vira lo Mas-de Negre:
Lus femnas an encara aquel capotet negre,
Garnit d'un falbalà, que sembla un * cièl-de-lièch.
Lo puble, per fenir, coma un bèl abelhièr,
Versant per * chaca rota e per * chaca barrièira,
D'un forfolh ensordant clafis * chaca carrièira.
Uèch oras an picat: lo diable dels escuts
Fai drindar la moneda, e de sos dets crocuts,
Per plaças, placilhons, espés coma la grèla,
Semena dels rossets la plèja damnarèla.
Lo plan de la Communa a son pemièr revèrs:
La ceba de Sent-Joan e la Ceba de Vèrs,
Pus gròssa e doça autant que la ceba d'Egipta,
Reçabon dau femnat la primièra vesita.
Lus rèsses emplhats, embé los dau vesin,
L'alhet de Cavalhon qu'es un pauc lus cosin,
Per renga entavelats, fòrman mila carrièiras,
E mostrant lus bossèla' alinhadas per tièiras,
Semblan * chanjar la plaça en parc de canonièrs.
Quand nòstas femnas an pro confit lus panièrs
Ganhan, lo fòure au braç, sus la pus bassa plaça,
Coidejant, caupisant aquela populaça,
Que tèn los uèlhs en l'èr, las mans un pauc pertot,
E de lus ponhs sarrats fan un passa-pertot.
Aqui de Sent-Quentin la raça topinièira
Aclapassa, en tavèls, sa terralha grossièira,
Dempuèi lo plat-gamèla, e lo cèl topinat
Que fai per lo Raiòu còire lo cosinat
* Jusqu'au cagaraulet que de l'enfant que teta
Fai, de sucre e de pan, barbatar la sopeta.
Tot aquò's traversat de mila carreiròus
Tant manits, tan destrechs, que fau dels esquiròus
Avedre los penets e l'arpa sautarèla
E de sauta-cambeta anar, coma a marèla,
Per pas bercar, descoar cabussèla e topin,
E faire renegar tres ans sans escopir,
Dessota son coifet, la merchanda lenguda
Que, se pochejatz pas per vòsta mau-venguda,
Vos abatlharà d'escais-noms provençaus
Que vos an pas donats sus los fònts basptimaus.
La fèsta dels Mòrts
La Fara-Alès aviá escrich las sèt premièras estròfas (que devián èsser tot lo poëma) per las publicar
dins lo jornal del 2 novembre de 1841. A la debuta, lo poëma èra de circonstáncias. Mas lo 27 octòbre,
Monsen de Bèuclar, curat d'Alès, moriguèt e La Fara apondeguèt las estròfas finalas per rendre
omenatge al mòrt; aital, la meditacion se completava per una dolor vertadièra e sentida. Lo comentaire
de Las Castanhadas (edicion de 1851) fasiá d'aqueste poëma lo cap-d'òbra del recuèlh e ne disiá: —
cependant, nous avouerons notre préférence: le morceau, qui nous a paru le plus complet dans le genre
sérieux, est pour nous la Fèsta dels Mòrts. Il y a dans ce chant, dans cette lamentation, quelque chose
de souffrant et de résigné, de contenu et d'expansif, de familier et d'élevé, une philosophie si chrétienne
et une mélancolie si relligieuse, que le sentiment le plus pur semble ne pas pouvoir aller au-delà.
Aime, quand l'ivèrn poncheja,
Lo vèspre de la Totsants,
E que l'aura d'aut corseja
La fuelheta, que cauleja
Lo gelibre acomençant,
Quand la tèrra se despuòlha
De sa verdor, de sa jòia;
Quand soleta a son canton,
La floreta sans familha
Que dins la muralha brilla,
Dau solèlh regòrda filha,
Gaita son darrièr poton;
Quand l'auca caminarèla,
Quitant son causse estivenc,
D'un crit raufelós, rampèla
En conhet, contra lo vent;
Quand dels lops l'uèlh esteleja;
Quand lo grelhet cascalheja,
Ivernat dins lo bornal:
Quand s'alònga la velhada,
Quand la familha, avivada
Per la trempa e l'afachada,
Fai rònd autorn dau cremalh;
De la luna entrebolida
Quand l'argent sembla d'estanh,
Quand la suita, que s'oulida
Dau * clochèr s'enfug e crida;
Quand l'angelús fai tan-tan;
A l'ora que la * prièra
Fai rintrar dessota tèrra
Totes los * esprit d'* anfèrn,
Lo fantastics * trobla-fèsta,
E lo gripet camba-lèsta,
E la romèca sans tèsta,
Corsejats per un patèr;
Quand sol dins mon ermitatge,
Caufe mos pès endormits
Per l'ivèrn que fai * tapatge,
Un Pauc per l'ivèrn de l'atge,
En * raivant de mos amics,
De mos amics que pecaire!
Lo volam dau grand segaire
Esclairis a mon entorn;
Aime, * alòr, aima aquela ora
Onte la campana plora,
Coma la veusa tortora,
Tanlèu que falis lo jorn.
Aime sa lenga de fèrre,
Planet soscant, un per un,
Los amics que perdeguère,
Lòng chapelet que veguère
Desenfiular grun per grun:
E quand, coma la fanfara
De la darrièra bagarra,
Fai de totas las gamas,
Au son de totas las * lamas,
Dins un grand balan de plors.
Aime, quand vèn la matina,
Dessota un * cièl d'ivèrn,
Aquela crotz que camina
Sus un tapis de plovina,
Coma un lum dins un desèrt,
Aquel pastre a tèsta blanca
Que vèn comptar ce que manca
De fedas a son tropèl,
E lèva au * cièl sa prunèla
A * chaca crestel d'argèla
Q'una croseta fidèla
Fai respòndre a son apèl.
Aime aquela populaça,
Tan tarribla, se voliá,
Quand, mans jonchas, tèsta bassa,
Dins l'èrba cèrca la plaça
Monte unjorn s'aginolhèt;
Quand, tot basset, sa paraula
Vèn interrojar la maula
Sus lo grand secrèt dau cròs;
Quand son uèlh, per la * prièra,
Desenfangat de la tèrra,
Au * cièl lèva una ussa fièra
Que sembla dire: A tantòst!
Aimave aquela jornada
Quand a * chaca an reveniá:
Mès surtot aquesta annada,
Emb aquela promenada
Se plai ma malanconiá.
Sota aquela tèrra fresca
Un * juste laissant sa bresca
Au * cièl emportèt son mèu:
E l'* ange a la blanca vèsta,
Que * presida aquesta fèsta,
A sa familha que rèsta,
Mòstra son nom per drapèu.
Aquel nom que consolava
Lo paure dins son casau;
Aquel nom que * prononçava
Tot ce qu'aiçaval plorava,
Tot ce que canta amondaut;
Coma una senta avant-garda
De la crotz que lo regarda,
Lusis en rais estelats:
E davant el tot se clena,
En veire sa pèira plena
De l'espessa e rica glena
Dels plors que-z-a consolats.
Mès de l'*ama batejada
Quau sap los secrèts camins?
Per qué plora, estransulhada,
Per qué sagna, aginolhada,
Quand, * chaca an, de sos amics,
Un per un, clava la bièra?
E per de qué sa * prièra
Laissa la linde e clar son uèlhn
Dins aquel jorn de grands classes
Qu'apèla totes los passes,
Que driça totes los braces
Vèrs aquel pòrge dau * cièl?
Es que flama alaguida
A fòça de tant sofrir,
Dins sa dolhetige, oublida,
Lo grand secrèt de la vida,
La fe que deu la garir;
Car la plaga tròp sagnosa
De sa despuòlha terrosa
Li rescònd de monte sòrt;
E vèi pas pus res, la paura!
Que la fuèlha que bat l'aura
E lo majofièr que laura:
Pas que la mòrt dins la mòrt.
Mès puèi quand de son veusatge
Lo ponchon s'es abessit;
Quand, coma un pantais volatge,
De ce qu'a perdut, l'image
Voletja sus son coissin;
Quand tot un * puble s'avança,
Lusent de fe, d'esperança,
Compren * alòr sans dobtar
Que la vida a mai d'un gèrme,
E que, quand trabuca au tèrme,
L'òme laissa pas au vèrme
Que sa pus paura mitat.
La Bauma de las Fadas
Donadieu presenta aital, dins son estudi sus La Fara-Alès, aquel poëma ont lo meravilhós e lo fantastic
s'exprimisson diins un paisatge qu'es familièr al poëta: legendas. baumas, fadas son dels bòrds de
Gardon-lo d'Alès, de la Torre a Cendràs. Es per La Fara l'encausa de daisser córrer son esperit, un còp
sorn, un còp risolent, e de gaitar d'un uòlh amistós los luócs qu'aima e que pintra.
I. MIERGUESSA.
D'aquel mas qu'es pas qu'una bèrla,
Viratz un pau vòsta paupèrla
Detràs Gardon. Sus lo trucal,
Un vilatjon, coma un moscalh
Pentajola, e sembla faire fèsta
Au castel que fòrma sa tèsta.
Aquel castel, o castelet,
Sans pònt-levis e sans merlet,
N'es pa sune vièlha torralha
Que rosiga la panatalha
Monte una tartana titrada
Teniá d'autre temps embrrada
La palomba que gemissiá
E que * chaca soèr causissiá
Per adobar son tua-vèrme.
* Anfin, car vòle pausar tèrme
A mon primièr còp de pincèl,
Fau vos dire qu'aquel castèl,
Fach lòngtemps après Enric-Quatre,
Seguèt pas bastit per se batre;
A pena ne fai lo sembant.
Son frònt bièn alisat, bièn blanc,
Sas doas torretas a murtrièiras
Pas pus fièras que de pebrièiras,
Sa capèla sans capelan
Qu'entend la messa una fes l'an;
Tot aquò, d'un còp d'uèlh, fai veire
Qu'es un castèl de per en creire.
Mès se vòste uèlh, vèrs lo cochant,
Dau sèrre suvis lo penjant,
En remontant vèrs Porqueirargues,
Veiretz una mena de parque,
Clapàs, ronzassàs, ras dau sòu,
Monte van rescòndre lus paurs,
La renglòra talabrenada,
E la colòbra bracanada,
E lo naduèlh que s'i vesiá
Davalariá son cavalièr,
Quand entendon l'esclòp d'un pastre.
Emb'un caire d'aquel encastre,
Lo pè riblat sus lo ròc viu,
Coma un veteran an faccion,
Una negrassa e vièlha torre
Vèrs lo * cièl son lèva son morre,
Son frònt de mila tròc traucat
E per milanta ivèrns bercat.
Paura barona destronada,
Se la tèsta es descoronada,
Fièra, sus ta Pèira-frejau,
Siás qui lo darrièr caissau
Dau lïon de la vièlha Franca!
Per copar cort, aquela rança
Es la torrassa de Valfòns.
A sos pès una bèla fònt,
De dessota una clapareda,
A l'ombra d'una nogareda
Que vèn li servir d'escruncèl,
Sòrt cascalhant, coma un aucèl;
Puèi sus d'argentadas lausetas
Resquilha e fai mila amusetas.
Aquel rial que ritz e bolh
Entre frigoleta et serpol,
Joine enfant dels plors de la tèrra,
Dau venre de sa paure mèra
Sòrt tant fòrt, tan bièn avengut,
Qu'a pena au jorn a paregut,
Que, dins la pus rasta estivada,
D'una molinòta avivada,
* Soèr e matin, sans s'arrestar,
Fai triquetejar lo tic-tac.
Vautres que venètz de Bèucaire,
D'en Avinhon, de quauque caire,
Benlèu au som de l'univèrs
Encara pus luènh que Vauvèrt,
Dins vòsta imor descabestrada
Que vos fai tan batre l'estrada,
Mai d'uan fès avètz deugut
Veire Gardon, de ben segur.
- L'avètz ben vist, quand se desbala
Dins lo vièlh Ròse que l'envala,
Coma s'onchava son jabòt
D'un pichòt veire d'aquò-bòn.
- L'avètz vist, au pònt de ficèla
De Lafòs, que fai carga-sèla
A la grand rota de Lïon.
- L'avètz vist, quand fai carilhon,
Dessota aquela tribla arcada
Que los * Romèns an acrocada
Entre dos sèrres, par drobir
A quauqua fònt... sai que de vin;
Per d'aiga aurián pas tant pres pena.
- L'avètz vist, quand s'endinna e pena,
Dòrda los ròcs, drobis sans clau
Sota lo pònt Sent-Nicolau.
- L'avètz vist, dins la Gardonenca,
Fièr de son aiga peissonenca,
Se carrar coma un gròs * monsur
Quand passa end'aquel pònt cossut
Que pòrta, sus sa dobla esquina,
Dels vagons la rota faquina,
Emb'aquela de Nime au Puèi,
Lo Paure numerò cent-sièis
Que sèrv pas pus que per los mases,
Per la Caumeta e per los ases.
- L'avètz vist, au Pònt-Vièlh tot nòu
De nòste Paris cevenòu.
- L'avètz vist, miralhant l'estrada
E la faròta balustrada
De l'autre que seriá tant bèu
Sans son esquina de camèu.
- L'avètz vist, quand bisca e cordura
Tot lo lòng dau Quèi-de Centura,
Morsigant, rosigant lo pè
D'aquel vilèn pòrta-respèch
Que li barra la permenada
Que veniá faire *chaca annada
Dins Alès, son filh bièn-aimat,
Qu'èra pas totjorn tròp * charmat
De sa vesita un pauc brutala.
- L'avètz vist * anfin, quand davala,
En bombant l'ecò carbonièr
De la levada de Gornièr,
Escumejanta sabonada;
E puèi quand desenfuronada
Son aigueta resquilha e ritz
sota lo Pònt dau Tamaris,
Elenganta e fina jogalha
Que branda, coma una sonalha,
Dès qu'òm i met lo pè dessús.
E sus aquò, mos bons Monsurs,
Jògue que brandaretz la tèsta
E me coparetz una vèsta
De * blagur e de Charini,
Quand vos dirai, per ne finir,
Que Gardon, qu'avètz tan vist còrrer,
S'engendra sota aquela torre;
E que, pus naut, n'a pas de qué
Vos faire passar lo choquet.
Mès, mardieu! s'o volètz pas creire,
Gasatz dedalai per o veire,
Botatz-i lo det o lo nas,
E faretz coma sent Tomàs.
Ailai, au pè de la talhada,
Fresca boscarassa embolhada,
Que dins l'aiga vèn s'amorrar;
Aqui monte finis lo prat,
Sota un aubre de belicòca,
Vesètz pas una negra ròca
Sanlada en plen per un ronzàs
Que dins sos cròcs entrenosats
La plaideja emb'una rimièira?
Dessota la ròca, una arquièira,
De l'*anfern quauque alenador,
Badalha e druèba sus Gardon:
Aquò's la Bauma de las Fadas...

II. ALMUÈI

I aviá d'autre temps a Valfòns,
Vièlh castèl bastit sus la fònt
Qu'apèlan la fònt de la Torre,
Monte Gardon comença a córrer,
Una barona de renom.
Almuèi de Montclar, es lo nom
Que portèt tant que seguèt filha;
E lo castèl de sa familha,
Dessús Lausera escalabrós,
Se vei encar e Codoròs
Seguèt bièn joineta aveusada,
Car lo Baron, a la crosada,
Laissèt son casca e lo dedins
Entre las mans de Saladin.
Los polits uèlhs de la barona,
Surtot los uèlhs de la corona,
Vèrs Valfòns fasián chibaucar
Mai d'un galant bèn aliscat.
Còmte, * marquis, baron, vicòmte,
N'i aviá tan que, per ne far còmpte,
A la grand-pòrta auriá faugut
Marcar * chaca novèl vengut
Emb'un numerò sus l'esquina.
Mès aquela tropa faquina
Aviá bèu jogar dels * luisants,
Per ela arroinar lus paisans,
Penchinar lus barba ponchuda,
Fronzir lus bècha mostachuda
D'un rire que los fai semblar
Un cataràs que beu de lach;
Tot aquò fasiá pas porrada
* Chès nòsta barona alurada.
Emponhava ben lus * bosquets,
Escotava ben lus aubadas,
E lus sucradas arribadas
Per sa monina a quiu plomat
E per lo carlèn bièn transits,
Los pagava emb'un gramecis!
I aviá vint ans qu'aquò durava
E * chaca vesina esperava
En despichosa * jalosiá,
D'un an a l'autre, se vesiá
Sus son frònt quauqua fronzidura.
Mès, mai que seguèsse madura,
Sas ròsas, sans jamai pallir,
Fasián que créisse' e qu'embelir.
Los premièrs galants s'espofèron,
E mai d'un filh venguèt becar
Monte son grand aviá brucat.
Totjorn veusa, totjorn polida,
La bèla Almuèi, que l'atge oublida,
Sans destorbe, auriá * jusqu'au bot
Fach sansir son darrièr nebot
Sans veire ablanquir son pèu * blonde.
Aquò fasiá parlar lo * monde:
Se disiá d'aval e d'amont
Qu'aviá fach pacha emb'lo * demon.
Los velhaires de Porqueirargues,
De las Sèrras, de Jovenargues,
Quand davalavan vèrs Cendràs,
L'aviàn vista de braç a braç
Embé de damas bièn blanquetas,
Dançant au son de las cliquetas,
Caupisant tolipa e muguet,
Quauqua fes Jogant a pluguet
Dins la pradariá de la Torre.
Sos vassaus, que torcián lo morre
En veire tot aquel çapanh,
Anavan, tot basset blangant
Qu'èra la mestressa dau diable.
* Portant, n'èra pas veritable:
D'un vièlh ermita ai saupegut
De monte tot aquò's vengut.
Per mièlhs n'avedre coneissença,
Me fau reprene a sa naissença
E vos drobir lo bèl portau
De Montclar, son nis pairolau.
Quand sa mèra la vicomtèssa
S'acochèt, cresián qu'i restèssa;
E cinc jorns, au pè de la crotz,
S'aginolhèt tot Codorós,
Car èra una tan bòna dama!
* Anfin anava rendre l' * ama
Mès vèja-aqui que, sus aquò,
Un eliuç passa tot d'un còp
Per la fenèstra que se crèba
E que de per ela se druèba.
Una dameta, a l'èr galhar,
D'escambarlons sur un brolhard,
Davala,e per la cambra sauta
Juscas au lièch de la malauta,
Li tasta lo pols, e li ditz:
— Laissatz aquel rabaladis
De medecins, de levandièras,
Barjaus coma de bugadièiras,
E qu'embé lus mots de latin
Vos aurián lèu facha partir.
Bevètz un còp de ma fioleta,
Aquò's d'aiga d'una violeta
Que possa a rescòst dau sorelh
E vos fariá levar lo grelh
Quand auriátz un pè dins la tèrra.
L'ai causida dins mon partèrra
Exprèssi per vos: e deman
Veirètz lusir coma un diamant,
Dedins vòsta urosa faudeta
Una novèla Montclardeta
Polida coma un polit jorn,
Fresca, avivada, facha au torn
E pus blanca qu'una cotèla.
Lo gojard dins sa capitèla,
Lo baron darrièr sos merlets,
Lo rèi * mèma entre sos varlets,
Entre son Lovre e sos gendarmas,
Totes vendràn pausar las armas
Als pèses de sa polidiá.
E se quauqu'ànjol descenciá
Dessús tèrra, e que la veguèsse,
Jogariái ben que rostiguèsse
Sas alas e son blu mantèl
Au fuòc d'aquel astre * mortèl.
Mès la despichosa manida,
De malicia totjorn formida,
Los pagarà d'un cacalàs;
E se jamai pren lo colàs
Dedins l'amorosa galèra,
Es pas un enfant de la tèrra
Que li farà faire lo saut.
Mès ce que me làguia un bon pauc,
Es que, s'un jorn tomba amorosa,
La veirem * enquièta e bregosa
Coma una cata a sos minons;
E dins son amor rondinós
Serà capabla de mautraire.
Es un mau dificile a traire
Mai que lo grame dins un prat.
Mès a la lònga se porrrà
Desvirar ce que nos chagrina:
Se me prenètz per sa mairina,
Li farai totes mos poders.
Ai lo braç lòng: e mos dètz dets
An describlat mai d'una chèina.
Me coneissètz pas? soi la rèina
De las Fadas dau Lengadòc.
Mai que la massa d'un bedòt
Ma bagueta n'es respetada
E ma paraula es escotada
Sus tèrra, coma dins lo * cièl.
Lo Bòn Dieu me vei de bòn uèlh;
Mon alen sent pas res lo sofre
E lo vièlh Satan, dins son gofre,
N'a pas de pus grand enemic
Que mon * puble. Anam per camin
Per consolar tot ce que plora,
E per lo michant sonar l'ora
Dau grand sopar de Baltazar.
La nuèch, mon issam camisard
Volteja sus l'èrba florida,
E lo laisse córrer sans brida,
Per que pògue descoletar
Sa bròda d'immortalitat.
Ai cent palais dessota tèrra
Onte a la prima auba s'entèrra,
Quand a finit son carilhon,
Aquel forètge batalhon.
Los ai bastits d'una paraula
Monte nisa la cagaraula,
Au bòrd d'aqueles tomples blus
Te per te, la susor jalada
Que fistra la ròca pelada.
Es d'aqui, per mon grand escuèlh,
Que mande permenar l'orguèlh
D'aquelas ribièiras tan cranas
Que, portant barcas e tartanas,
Que lus donèt lo premièr lach.
Oublidan lo ròc requiolat
Mès i a pro de temps que cascalhe:
Fau pas qu'un malaute badalhe.
A dieu siatz! e se quauque jorn
Avètz besonh de mon secors,
Brandaretz aquela esquinleta
E veiretz, sus sa nivoleta,
Butada per l'ala dels vents
Venir la Fada-dels Avens.
Almuèi grandissiá coma un pivol,
E de son castèl dins la nivol,
Sos dos uèlhs, quand se drobissián
Coma dos sorelhs lusissián
Sa fina talha d'amarina,
E son * esprit que sa mairina
Penchinava de rescondons;
Son pèu tan lis e tan sedós;
Sa camba tan fina e tan lèsta
Que corriá sans gimblar la tèsta
De las cotèlas dins lo prat;
Aquel sorire tan pebrat,
Tan maliciós que morsigava;;
Tot aquò fadava, enfuocava
Los gentilòmes auseròts
Que venián aliscats, faròts,
Usclar lus barba a sa candèla,,
En chorlant, a bèla escudèla,
Aquela emmascanta poison
Monte laissan vida o * reson.
Adejà lo de Sent-Maurice
Era mòrt sec, de son caprice;
Lo de Bèla-Pòila de Tinhac
Venguèt pus prim qu'un assinhat;
Lo joine baron de Gordosa,
Dins sa colèra despichosa,
Fauta, d'aquel temps, de fusilh,
Au ventre se trauquè'n dosilh;
Aquel dels Pònts e de Meirièira
Dètz ans ne corriguèt carrièira;
E lo còmte de Clergamòrt
Auriá ben mièlhs fach d'èstre mòrt:
Tombava dau mau de la tèrra
En veire un parièr * caractèra
* Chaca femna ne maudisiá
Mès dels òmes, * chacun disiá
De rescondons: — A! qu'es polida!
Las vièlhas: — Aquela manida
De ben segur virarà mau;
Jogariái que quauque grimaud
I a gitat la malabosena.
E sai que, per la metre en mena,
Espèra de veire un eliuç
Li portar quauque mièg-Bòn-Dieu?

III. GARDON;

Un jorn * afin, ditz mon *istoèra,
Bronzinèt lo cornet d’ivoèra
A la grand-pòrta de Montclar;
E la *voètz d’un varlet gulard
Anonça a tota la companha
Son mèstre que veniá d’Espanha
Baron de Valfòns, dels Plantièrs
E d’autras plaças e quartièrs.
Aquel baron de bòna raça
Se presentava a la mandressa;
Son casca èra tot englotit,
Blanc coma una ola de potin.
Sa barba grisa, onchada e rufa,
Son uèlh de chòt, son nas de trufa
Monte un còp de sabre andalós
Se quilhava d’escambarlons,
N’èran pas gaire de requista
Per una amorosa entrevista.
Amuèi adejà se risiá
Au nas dau baron que cresiá,
Embé sa figura de gralha,
D'escalabrinar la muralha
De monte tant de chivalièrs
Davalèron sans escalièrs.
Mès el se gardèt ben de faire
Lo * zòli-cur, lo calinhaire
Emb'un uèlh qu'èra tot solet
Sus son morre, coma un polet,
Coma lo polet de Miquèla.
Sans li debanar sa roquèla,
Coma se fai, de compliments,
De sospirs e de seraments,
Li traguèt dessús sa faudeta
Una letra de la Fadeta.
L'a pas pus lèu legida que,
Sans explicar lo perdequé,
Presenta au baron sa man nusa.
Quau saup de qu'es aquela rusa?
De qué marcava lo papièr
En favor d'aquel vièlh tropièr?
Non sabe, perma fe! mon cònte
D'aquel miracle rèn pas còmpte.
Tant i a qu'Almuèi esposèt
E que l'an d'après aveusèt.
Veusa a vint ans, dama, barona,
De la beutat pòrta corona,
Avedre dos uèlhs que fan lèi
Mai que las pancartas dau rèi:
Aqu`ò's per ne pèrdre la tèsta.
Mès ce que mai li fasiá fèsta,
Dins lo castèl qu'aviá causit,
Èra d'avedre per vesin
Un dels palais de sa mairina.
Car la fadeta pelegrina,
Que voltejava * chaca nuèch
De l'un a l'autre, a mièja-nuèch
De l'un a l'autren amièja-nuèch
Ganhava lo de las Dautunas.
Aqui venian, a bèla-unas,
Totas las fadas dau canton:
E d'abòrd la Galeison,
De l'Espineta e de Fontana,
La dau sèrre de la Cabana,
La d'Avena, aquela dau Riu,
La de Russau e de Grabieu.
La barona qu'éra aprendissa
S'i rendiá sota sa peliça
E dès que tot aquel forfolh
Era au complèt, Za! lo berrolh.
De qu'emb'aquelas rescondetas
Embassegavan las Fadetas?
Digatz-me-z-o, vos o dirai.
N'an tant dich de faus e de vrai
Dessús tot aquò, que l'oublide.
Ce que sabe, per lo solide,
Es que, dau temps dau grand congrès
Que, dins Tolosa, l'an d'après,
Se tenguèt dau* puble Fadeta,
Almuèi pòrtava la bagueta,
Signe que deviá pas morir.
Quand la rèina anava corrir
Per afaire de sa corona,
D'aquela bauma, a la barona
En partent laissava las claus.
Un jorn, que dels galants pelaus
Qu'a son entorn fasián la garda,
L'enòdi preniá la Montclarda,
Ela sans far semblant de res
S'esquifa, e de ganhar lo gres.
N'a pas oublidat sa claveta
Penjolada per una veta
A son còl: e puèi quand a vist
Que dengús la vei pas, drovis
La porteta misteriosa.
I aviá longtemps qu'èra curiosa
De conóisse' aqueles crotons
Per cantons e per recantons;
Car sa mairina, que sonjava
Ce qu'a l'aurelha li penjava,
Sus sa vida i a dafendut
* Certèn corredor rescondut
Qu'après lo palais contunhava
E totjorn dins tèrra ganhava.
Mès se sap ben que, quand lo cat
Enquicòm mai a delincat,
Los rats dançan sota la taula.
Or sabiá ben la catamiaula,
Que la rèina èra luènh d'aqui.
* Alor * tremblant coma un coquin
Que vai en quauqua mala facha,
Son uèlh d'aquela negra cacha
Cèrca a furgar lo biscontorn;
Son penet qu'avança totjorn
Marche en tastant l'escuresina;
E son aurelha, que bronzina
De mila a mila pichòts bruchs,
Fai pas qu'enfuronar son prus
De saupre ce qu'ailai se passa.
Tantòst la cròta n'es tan bassa
Que li fau marchar d'apautons
E faire au sòu fòrça potons.
Tantòst de nautas colonadas
D'un issam de ratapenadas
Fan ressortir l'òrre fron-fron.
Tantòst son sang jala d'orror,
E sent quicòm que l'enfachina
Quand sa pesada escrapochina
Un grapaud coma un palhasson,
Que, per sa darrièira cançon,
Li manda un coà! de tala sòrta
Que l'auriá facha tombar mòrta,
S'aviá pas vist un pichòt jorn,
Coma una mena d'escabord
Que de luènh, de bièn luènh, poncheja.
Vos demande s'escarpineja
De vèrs lo bièn urós jornet
Que li fai veire son lunet.
Mès puèi, en virant sus la drecha,
Veguèt, dins una cròta estrecha.
— De que veguèt?... Lo saupretz lèu;
Car ce que rèsta es lo pus bèu,
O se volètz es lo pus pire.
Aviái oublidat de vos dire
Que la bauma es pa'n quiu de sac,
Mès un lòng corredor traçat
Per man de Fada, e que vèn córrer
Sota lo sèrre de la Torre;
E puèi quand arriva a Valfòns
Desbocha a l'aven de la fònt.
Ara contunhem ma sorneta.
Disiàm donc que la baroneta
Veguèt, dessús un tapis vèrd
Ombrat per la rama d'un vèrm,
Un garçonet que fasiá nòna,
Bèu coma l'ànjol que l'òm sòna
Quand òm pantaisssa, a quatòrze ans,
Princessa, o filha de paisans.
Se fai coissin d'una dorqueta,
E dins sa man una forqueta
Tomba aflaquida a son costat.
Son pèu lòng, * blonde, es arrestat
Per una corona de sanha,
De giroflada de montanha,
De jonc, de rouset, de greissons,
Tot l'entorn, un fum de peissons,
Vairons, sòfias, lòcas, vernhièira,
Groga, argenta pepinièira,
Dedins los mila rajolets
Que naisson coma de bolets
De dessota * chaca lauseta.
En lo veire, nòsta veuseta
A lèu finit de tremolar,
E, dins son * cur reviscolat,
Un sang pus caud comença a córrer.
S'apròcha d'aquel polit morre
De cauta a cauta: e son fandau
D'aquel frònt cocha lo moissau
Que sus sa gauta volastreja.
Mès dès que l'endormit s'aigreja,
Drobis un uèlh, ne drobis dos,
Estira sos braces en crotz,
Dins son aigueta se miralha,
Se sonlèva * anfin e s'adralha;
L'un sus l'autre lus uèlhs bracats,
Rèstan muts e coma emmascats.
Car d'èstre * immortèl, d'èstre Fada
Vos sauva pas d'una grifada
Mès dès que l'endormit s'aigreja,
Drobis un uèlh, ne drobis dos,
Estira sos braces en crotz,,
Dins son aigueta se miralha,,
Se sonlèva * anfin e s'adralha;
L'un sus l'autre lus uèlhs bracats,
Rèstan muts e coma emmascats..
Car d'èstre * immortèl, d'èstre Fada
Vos sauva pas d'una grifada,,
Quand l'amor vòu vos la fichar..
Or fau vos dire sans marchar
Pus esavant, qu'aquel joine òme
Era quicòm de mai qu'un òme.
* Maugrè tot son èr cadèlas,
Sos uèlhs timides, blus e cars,
Sa gauteta de domaisèla
Florida coma una rosèla;
* Maugrè qu'a pena son menton
D'un pessègre aga lo coton;
Se l'òm voliá son * baptistoèra,,
Lo faudriá cercar dins 1' * istoèra
Dau * deluge: e dins lo canton
Lo * monde li dison Gardon.
Nòstes amorós s'espinchavan,,
A pichòts passes s'aprochavan,
E l'un per l'autre enfachinats
Se trobèron lèu nas a nas.
Sans vos o dire, avètz ben fiança
Que restèron pas en sociança
A s'espinchar lo blanc de l'uèlh,,
Sans se dire quicòm de mièlhs.
Puèi quand òm se sent veusa e Fada
E d'una prima amor coifada,,
Quand òm sap qu'òm deu pas morir,
Qu'òm crenh pas diable, ni chaurit,
Om fai pas tròp la despichosa.
E puèi, coma ditz * monsur Chosa,
Ce que femna vòu, Dieu lo vòu.
* Anfin quand, de son pichòt dòu,
L'escabord mascara la tèrra,
Almuèi fila e se desentèrra
Au pichòt tròt, per pas riscar
Que sas gents vèngan la cercar.
L'endeman * mema permenada;
Mès grapaud,, ni ratapenada,
Aquesta fes, li fan pas paur.
Era nècia de son raiòu!
De la fenèstra de la torre,
Aimava de lo veire córrer
En mila e mila biscontorns,,
Quand, linde coma los bèus jorns,
Dins son encastre de vigièira,,
De son aigueta risolièira,,
Au Ròse pòrta la pension.
Mès quand roge coma un lessiu
Rutla furiós de las Cevenas,
En recrutant las mila venas
Que lo * cièl li bòja a plen trauç;
Quand vèn,, en bramant coma un brau,
De Valfòns sabranlar la torre,
Es * alòr qu'Almuèi vouriá porre
Partatjar son tròne azartós
En essugant, de sos potons,,
Lo frònt escumós dau pirata.
Dau temps que lo tonèrra esclata,,
Ela drecha sus un merlet,,
Sanlada, per tot mantelet,
De son amor, ritz de la pluèja,,
De l'eliuç, de la grèla irètja.
Tota a son amorós orguèlh,,
Tant que pòt s'estendre son uèlh,
Coma se pavona e se carra,
Quand son galant, sans cridar gara,
Emmena prats, ostaus, molins!
E dins tot aquel margolis,,
Plors de raja e siules d'alarma,
Son uèlh tròba pas una lama;
Car dins aquel embolhnador,
Vei pas res que son bèu Gardon!

IV. BARBAJOU.

Dempuèi vint ans aquò durava,
E sa marina l'inhorava,
Tant bièn gardavan lo chut-chut;
E gara se l'aviá sachut!
Mès totes los fuòcs s'atupisson;
Totes los ponchons s'abessisson
E, sur que tot, lo de l'amor.
Almuèi vesiá, de jorn en jorn,
De setmanada en setmanada,
Que lo gost de la permenada,,
* Chès son galant, totjorn creissiá
Que * chaca fes que sortissiá
Metiá sa pus polida vèsta,
Son pantalon de granda fèsta;
E puèi totjorn aviá quicòm
Quauque afaire au burèu de Còmps:
Còmps, o sabètz, es lo vilatge
Monte Gardon paga deimatge
Au Ròse, son mèstre e senhor.
D'autras fes preniá son vinhon,
Co disiá per anar fa pesca,
E garnir, de vernhièira fresca,
La taula de la baroniá
Mès puèi quand tardet reveniá
Sans un turgan, sans una lòca
Aviá totjorn quauqua enchivòca
Quauqua finta, per far passar
La bancarota de son sac.
N'i aviá ben pro per la barona
Que, * jalosa coma una mona,
En veire vermar sos potons,,
Se pensava de rescondons,
Que tot' aquelas permenadas
Eran pas que de polinadas.
La pauròta ne sansissiá
Dejà son frònt se fronzissiá
Se fondiá coma una candéla,
E s'èra pa'stada * immortèla,
Benlèu n'auriá vougut de mens.
Per sortir d'aquel pensament
Que la trigòssa e que l'abonda,
Un bèu jorn, se * chanja en ironda,
D'un còp de bagueta; e se'n vai
Lòng de la grava, coma fai
Aquela bestiòla avivada
Qu'en volastrejant pren civada.
Tot en caçant los moissalets,
Dins sos cent mila rivolets;
De son aliron que desplega
Tot en fasent una espartega,
Nòste maliciós barbajòu
De l'uèlh quita pas lo rajòu
De son * desartur calinhaire.
D'en primièr, li veguèt ben faire
Quauquas grimaças, sans façon,
Quand la sorça de Moredon,
De la tèrra apena espelida,
Dins son uèlh vèn faire dormida;
Mès aquò n'es pas qu'un enfant
Qu'envala sans * charmar sa fam.
Lo vei ben, tustant las vigièiras
Sans faire pausa, a las bergièiras,
Qu'i vènon lavar lus menets,
Traire un amistós bonjornet;
Mès tot aquò n'es pas lo diable!
Que ditz Marcial faire l'aimable
E lo pavon, es pa'n pecat;
I a pas aqui per foità'n cat;
Aquò passa coma de burre:
— Voi! ditz l'aucèl, mès qu'aquò dure.
Per ma fe! durèt pas lòngtemps.
Tot aquel menut passa-temps,
Sas enfantonas resquilhetas,
Sas grimaças a las filhetas,
Tot aquò n'èra pas qu'un fion
Afin de mièlh trompar l'espion.
Mès quand de luènh vei La Blanquièira,
Quita sa mina risolièira,
Ritz pus bas, marcha pus plan,
Fai lo seriós, coma un galant
Que, s'anant far nòvi, fai fèsta
De passar per òme de tèsta..
En mantèl blu, nòste corriòu
S'avança * anfin au pas dau buòu.
En veire quel as minganèlas,
Aqueles torns de porcinèlas,
Nosta aucelina en pichòt-dòu
Se sopçona quicòm de nòu;
Surtot quand vei, detràs un vige,
Un morre plen de flaunharditge,
Talha de lòca,, uèlh de vairon,
S'avançar vèrs lo graveiron.
Dessús sa canhòta una desca
Degotant sus sa gauta fresca,
E sota son aissèla un banc,
* Anfin un bacèl a sa man,
Tot aquò sent la bugadièira,
Mès a sa roja potonièira,
A son pèu tan bièn aliscat,
A son alen tan sufoscat,
Sur que tot a son * cur que tròta
E sonleva sa matelòta,
Om sent que vèn per quicòm mai
Que per gardonejar son fais.
D'abòrd, en de platas limpetas,
S'amusa a faire de sopetas,
Per aquiçar lo galant blu
Que dort coma un * moine au salut.
Puèi, quand vei qu'a dormir s'entèsta,
D'un calhalàs coma la tèsta
Embolna son linde miralh
Qu'au * cièl regisclam en cristal,
En mila colors s'i sorelha
E redavala en carga-pelha.
Mès après, quand sent qu'a bièn pro
Fach lo colòbre e lo gabron,
Se met a l'òbra despestilha
Son apolon, e rebostilha
Son cotilhon de camelòt
* Anfin tira de son esclòp
Un penet tan manit, tan tendre
Qu'òm * trambla qu'un gresilh, lo mendre,
Lo maque e lo faga artelhar.
Mès ela,, sans se'n esfraiar
Coma s'anava sus l'erbeta
Avança una ardida cambeta,
Tasta l'aiga embé son artelh,
Trempa una arpa * jusqu'au botelh,
Ne trempa doas; e quand es facha
A la frescor, lèu se despacha
De faire escumar son sabon.
Pren * chaca pèça per un bot,
Dins l'aiga linda la bandeja,
Dessús son banc la baceleja,
La tòrç la pica a torn de braç
E puèi grifa que grifaràs.
Or Gardon, que l'espincha faire,
Emb'aquel manège grifaire
Preniá tan e tan bèl * plesir
Que rèsta aqui coma enclausit,,
Sans pensar qu'a d'autra besonha,,
Que mai d'un prat se seca e fonha,
E qu'ençaval mai d'un molin,
Sans el, badalha assecarlit,,
Coma un peisson sus lo restoble.
Mès l'amor, qu'i fai veire doble,
Que fai un crana d'un poitron
E d'un neciàs un Ciceron,,
Quauqua fes, virant la medalha,
* Chanja los savants en marmalha,
E fai un enfant d'un mièg-dieu,
Pas qu'en li faire la cassiu.
Regardatz-lo, lo fièr compaire
Que, coma un Jupitèr tronaire,
Quand met son bonet de travèrs,
Bota la natura a l'envèrs;
Regardatz-lo, coma badina
E fai trepar son aigadina,
Pus caressant e pus somés
Qu'un anhelon de quatre mes!
Espinchatz-lo coma ribeja!
Espinchatz-lo coma escumeja
De sabonada e de * plesir;
E coma son rial fronzit
D'una amorosa vesiadura
En cascalhant passa, cordura
Entre aqueles dos blancs penets
Que manja de sos potonets!
En veire l'èr de la donzèla,
L'òm compren que la domaisèla
Era facha emb'aquel daquòs,
E qu'es pas per lo primièr còp
Que la Blanquieirenca Bresita
De Gardon reçap la visita:
E * mema sans ne mau pensar
Crese qu'avián afiançat.
Mès entrament, paura irondeta,
De qué fasiás de rescondeta?
De qué te sèrvon ta beautat,
Ton titre d'immortalitat,
Ta bagueta devinharèla
E ton castèl e ta torrèla?
* Temoèn de tot aquel trimal,
La pauròta sus un secal
Se ten sans bolegar de plaça;
E sent quicòm, coma una glaça,
Dons sas cervèlas escalar
Puèi dins sos arpions davalar.
Envalant, a bèla escudèla,
Lo triste mès de regardèla,
Lo paure aucelet dau Bòn-Dieu
Oublida son chi-ri-chiu- chiu!
Mès quand, lassa de far sa plega
Emb'aquel jòc de fernetega,
La fiançada de Gardon
Laissa aqui banc e bugador;
Quand oublidant e paire e maire,
Au rajòu de son calinhaire
Urosa, se laissa emmenar,
Sans veire esavant, sans canar
Lo camin qu'es davant sos passes;
Quand òm vei pas pus que sos braces
Se sonlevar de temps en temps,
E que l'amor sus ela estend
Una misteriosa ondada,
O t per * alòr nòste aucèl Fada
Li tèn pas pus: sa * jalosiá
Tira dau som de son gosièr
Un d'aqueles siules de 1'* ama,
Darrièrs escalons de la gama,
Siules de vengença e de mòrt!
Pas pus de pietat, de remòrs,
Pas pus de perdon! De son ala,
Que buta una raja enfernala,
Fend l'èr; car sos conselhs son pres.
Lo lòng d'aquel valon tan fesc,
Monte Galeison ribaneja,
La vèja-aqui qu'escarpineja;
Laissa Cendràs Guilhèm, Sent-Pau,
Passa Sent- Martin de Bobau;
Puèi de Lausera sauvertosa
Quand vei la cima escalabrosa,
S'arrèsta, e tomba coma un plomb,
Sus lo negre e desèrt valon,
Monte, d'una' mata de brossa,
Galeison nais e pren l'escorsa.
La Fadeta d'aquel canton,
Acogonchada en escauton,
Coma un * talhur dessús sa banca,
Dins un * plis de sa rauba blanca
Tri ava un fricòt d' arcielons.
Un pelegrin, de sos pelons,
Pompona sa tèsta * immortèla,
E de son beguin de * dantèla,
Quand l'aura los fai balotar,
S'amusa a la decanhotar.
En veire davalar l'ironda,
Pus drech, pus viu qu'un còp de fronda,
E lo bastonet de cornièr
Qu'entre son bequet manteniá
La Galeisona, qu'es lurada,
Reconois lèu sa camarada
Que soventas fes servissiá
* D'eida-de-camp, amai d'uissièr,
Per portar l'òrdre de la rèina.
Mès Almuèis, dau mau que la gèina
Sans descatar lo secrèt,
Li ditz: — Ma * sureta, un decrèt
« De nòsta maïstra e Grand-Fada
« Comanda, per aquesta annada,
« Un * deluge tan fòrt, qu'aquel
Dau pèra Noè, pròchi d'el,
« Serà pas pus qu'una aigadina:
« E * mèma, a la cort, se rondina
« Tot basset que, per lo punir,
La fin dau * monde dèu venir,
« Non sai per quinta malafacha.
< Tant i a que tot se despacha
E d'aimamont e d'aiçaval.
« Las nivols son en grand trabalh
« D'embotelhar vèrs Aigas-Mòrtas,
E lo marin que las empòrta
« Crònta Lausera, d'un bòn pas,
« N'a fach totara un bòn clapàs.
« Mai que vos làguie e vos sansiga,
Fau que vòste * zèla * oubeïga,
« Car la rèina entend pas * reson.
Anatz de Vòste Galeison
Derevelhar l'imor graulosa;
E de Sauvatge a la Mialosa
« Per sèrres, ròcas e pesquièrs,
Destapar totes los * enquièts.
« Que tot bronziga, que tot rage;
De pluèja, de grèla, d'auratge
Espavordissètz lo canton;
E que las fonzas, de pertot,
« Embé los sèrres aplanadas,
« Coma de rojas esplanadas,
Laissen pas qu'un nivèl de mòrt.
La Fadeta aguèt mal de còr
De ce que deu faire son * zèla.
E vos tanben, Madomaisèla
Que, de rescòst, me legissètz,
Dins vòstra * ama ne fernissètz.
Se teniàtz dins vòstas manetas
La rèina d'aquelas Fadetas,
Li fariàtz un michant partit.
Atanben fau vos avertir
Qu'èra pas * vrai ce que contava,
E que l'ironda l'enventava
Pas que per se faire ajudar
Dins lo plan qu'aviá * decidat
Per venjar son amor traïda.
Mès la raioleta embloïda,
Que sap pas res de tot aquò,
Sosqueja, tremola; soncàs
En * oubeïssenta is sent a Fadeta,
Se sonleva, pren sa bagueta,
E laissant aqui sos bolets,
Vai per sèrres e trescolets
Faire valer son ordonança.
En acomençant la grand-dança
* Chaca fes que son bastonet
Drobis un novèl robinet,
Lo lòng de sa gauta engoissosa,
Una larmeta pietadosa
Laura, e voi coflar lo rajòu.
Mès nòste * jalós barbajòu
Que, dins lo mau que lo trigòssa,
* Raiva p

LA FARA-ALÈS ( lengo d'O dei Cevèno )

:: LES POÈMES ::

Chaque visiteur peut nous envoyer un texte de sa composition, quelque soit le dialecte, quelle que soit la forme poétique, le registre, et la graphie. Il lui suffira de le saisir ci-dessous. Nous nous réservons le droit de ne pas mettre en ligne tout texte trop long, ainsi que tout texte hors des limites de la décence ouverte au public.
titre
texte
auteur
e.mail
1 + 1 ?